Ստալինի մահէն ետք, երբ Արեւմտեան Հայաստանի պատմութիւնը դադրեցաւ արգիլուած նիւթ ըլլալէ, պատմաբան Ազատ Համբարեան անոր լաւագոյն մասնագէտներէն մէկը դարձած է։
Ծնած է Ջաւախքի (Վրաստան) Սաթխա գիւղաքաղաքը, 8 Յունիս, 1926ին։ Իր ծննդավայրի միջնակարգ դպրոցը աւարտելէ ետք, 1942-1944ին իր ծննդավայրի միջնակարգ դպրոցին մէջ ուսուցչութիւն ըրած է, իսկ այնուհետեւ՝ մտած է Լենինականի (այժմ՝ Գիւմրի) Միքայէլ Նալբանդեանի անուան մանկավարժական հիմնարկի պատմութեան ճիւղը։ Շրջանաւարտ եղած է 1948ին ու տարի մը վարած է պատմութեան գրասենեակը։
Մեկնելով Լենինկրատ (այժմ՝ Ս. Փեթերսպուրկ), 1953ին աւարտած է Խորհրդային Միութեան Գիտութիւններու Ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկի տեղւոյն բաժանմունքը, նոյն թուականին պաշտպանելով թեկնածուական ատենախօսութիւնը։ Վերադառնալով Հայաստան, աշխատանքի անցած է Գիտութիւններու Ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկը, նախ՝ իբրեւ կրտսեր գիտաշխատող (1953-1959), իսկ ապա՝ իբրեւ աւագ գիտաշխատող (1959-1980)։ 1966ին, Համբարեան պաշտպանած է դոկտորական ատենախօսութիւնը, իսկ 1980ին նշանակուած է նոր դարու պատմութեան բաժնի վարիչ։ Դասաւանդած է Կիրովականի (այժմ՝ Վանաձոր) մանկավարժական հիմնարկին (1970–1978), Երեւանի պետական համալսարանին (1985–1987) եւ Երեւանի այլ բարձրագոյն ուսման հաստատութիւններու մէջ։ 2000 թուականին Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիայի թղթակից անդամ ընտրուած է։ Մահացած է Երեւանի մէջ, 16 Յուլիս, 2003ին։
Ազատ Համբարեանի հիմնական աշխատութիւնները նուիրուած են Արեւմտեան Հայաստանի գիւղատնտեսական յարաբերութիւններուն, 19րդ դարու եւ 20րդ դարու սկիզբի ազգային-ազատագրական շարժումներուն, արեւմտահայութեան ընկերա-տնտեսական եւ հասարակական ու քաղաքական պատմութեան։ Գլխաւոր գործերն են՝ «Ագրարային յարաբերութիւնները Արեւմտեան Հայաստանում (1856–1914 թթ.)» (1965), «Երիտթուրքերի ազգային եւ հողային քաղաքականութիւնը եւ ազատագրական շարժումներն Արեւմտեան Հայաստանում (1908–1914 թթ.)» (1979), «Հայաստանի սոցիալ–տնտեսական յարաբերութիւնների համառօտ պատմութիւնը (XIX դարի երկրորդ կէս – XX դարի սկիզբ)» (1983), «Հայ հասարակական–քաղաքական միտքը արեւմտահայութեան ազատագրութեան ուղիների մասին (XIX դարի վերջ – XX դարի սկիզբ)» (1990), «Ազատագրական շարժումները Արեւմտեան Հայաստանում (1898-1908 թթ.)» (1999) եւ «Արեւմտեան Հայաստանի տնտեսութիւնը (1856-1914 թթ.)» (2003)։