Ի՞նչ Պատահեցաւ Այս Շաբաթ Հայոց Պատմութեան Մէջ

ԿԱՐՕ ՀԱԼԱԲԵԱՆ (ծնունդ՝ 26 Յուլիս, 1897)

Խորհրդային Հայաստանի առաջին տարիներու ճարտարապետութեան ու շինարարական գործերուն մէջ իր ուրոյն տեղը ունի Կարօ Հալաբեան, որ հետագային իր վաստակը աւելի եւս արժեւորած է Ռուսաստանի մէջ։

Հալաբեան ծնած է պատմական Գանձակ քաղաքին մէջ (այժմ՝ Գեանջա, Ատրպէյճան): 1917ին աւարտած է Թիֆլիսի «Ներսիսեան» դպրոցը, իսկ 1929ին՝ Մոսկուայի բարձրագոյն գեղարուեստա-թեքնիք հիմնարկը։ Ստեղծած է Ստեփան Շահումեանի եւ Կամոյի (Սիմոն Տէը Պետրոսեան) դիմաքանդակները, երգիծական գծանկարներու շարք մը, եւ նկարազարդած է Եղիշէ Չարենցի կարգ մը գործեր։

1924ին Հայաստանի Առաջին պետական թատրոնին մէջ (այժմ` Երեւանի Գ. Սունդուկեանի անուան թատրոն) ձեւաւորած է՝ Միքայէլ Մազմանեանի հետ, Անատոլի Լունաչարսկիի «Կարմիր դիմակ» եւ Դերենիկ Դեմիրճեանի «Քաջ Նազար» թատերախաղերուն բեմադրութիւնները։ 1929-31ին ղեկավարած է Հայաստանի առաջին նախագծային հաստատութիւնը` Պետնախագիծ ինստիտուտը: Ճարտարապետներ Միքայէլ Մազմանեանի եւ Գէորգ Քոչարի հետ գլխաւորած է Հայաստանի բնակավայրերու յատակագծումի ու կառուցապատումի աշխատանքները։ 1928-29ին Երեւանի մէջ  նախագծած է Կառուցողների ակումբը (այժմ` Կ. Ստանիսլավսկիի անուան ռուսական թատրոնի եւ Ողիմպիական Կոմիտէի շէնքերը), 1929-30ին՝ Երկրաբանական վարչութեան շէնքը, 1930-32ին` Երեւանի ջրա-ելեկտրակայանի բնակելի «շախմատաձեւ» տունը, 1930ին՝ Ղարաքիլիսէի (այժմ` Վանաձոր)  գլխաւոր յատակագիծը: 1932ին փոխադրուած է Մոսկուա, ուր ապրած է մինչեւ կեանքին վերջը։ Անոր վաղ շրջանի գործերը կատարուած են կառուցապաշտ (constructivism) ոգիով եւ արտայայտիչ յօրինուածքով։ Անոնց մէջ նշմարելի է նորարարական միտումներու եւ դասական ճարտարապետութեան ընդհանուր սկզբունքներու միասնութիւնը, որ արտայայտուած է ուշ շրջանի լաւագոյն աշխատանքներուն մէջ։

Հալաբեան 1932-50ին եղած է Խորհրդային Միութեան Ճարտարապետներու Միութեան պատասխանատու քարտուղար եւ 1933-48ին` «ԽՍՀՄ ճարտարապետութիւն» ամսագրի պատասխանատու խմբագիր։ 1936ին ընտրուած է Ճարտարապետներու Բրիտանական թագաւորական հիմնարկի պատուաւոր թղթակից անդամ։ Եղած է Ճարտարապետներու Միջազգային Միութեան հիմնադիրներէն մէկը:

Հալաբեանի նշանաւոր կառոյցներուն մաս կը կազմէ Մոսկուայի մէջ հնգաթեւ աստղի ձեւով կառուցուած խորհրդային բանակի կեդրոնական թատրոնի (այժմ` Ռուսաստանի բանակի կեդրոնական թատրոն) շէնքը (1934-40, ճարտարապետ Վասիլի Սիմբիրցեւի հետ) եւ Նիւ Եորքի միջազգային ցուցահանդէսի Խորհրդային Միութեան տաղաւարը (1939, ճարտարապետ Բորիս Իոֆանի հետ)։ Վերջինիս համար արժանացած է Նիւ Եորքի պատուաւոր քաղաքացիի կոչումին։ Ան նաեւ նախագծած է Խորհրդային Հայաստանի տաղաւարը՝ համամիութենական գիւղատնտեսական նուաճումներու ցուցահանդէսին մէջ (Մոսկուա, 1939 եւ 1954, ճարտարապետ Սամուէլ Սաֆարեանի հետ), որ յատկանշուած է հայ ճարտարապետութեան աւանդութիւններու նորովի բացայայտումով։ 1940ին արժանացած է Հայաստանի արուեստի վաստակաւոր գործիչի կոչումին:

Բ. Աշխարհամարտի տարիներուն, Հալաբեան գլխաւորած է Խորհրդային Միութեան ճարտարապետական ակադեմիային կից յատուկ արուեստանոցը եւ ղեկավարած է  երկրի կարեւորագոյն ճարտարարուեստական եւ պաշտպանական կառոյցներու լուսաքօղարկումի աշխատանքները։ 1943 թուականին, անցած է ղեկավարելու Ստալինկրատի (այժմ` Վոլկոկրատ) վերականգնումի, ինչպէս եւ յետ-պատերազմեան բնակելի տուներու նոր տեսակներու նախագիծերուն մշակման աշխատանքները: 1950-51ին նախագծած է Սոչիի (Վրաստան) ծովային կայարանը (ճարտարապետ Լ. Կառլիկիի հետ), իսկ կեանքի վերջին տարիներուն` Մոսկուայի Խիմկի-Խովրինօ մեծ բնակելի զանգուածը (կառուցապատուած է 1960-ական թուականներուն):

Հալաբեան եղած է Խորհրդային Միութեան Ճարտարապետական Ակադեմիայի ակադեմիկոս, իսկ 1949-53ին` ակադեմիայի փոխնախագահ։ 1948ին ամուսնացած է յայտնի դերասանուհի Լիւտմիլա Ցելիկովսկայայի հետ եւ ունեցած մէկ որդի՝ Ալեքսանդր։ Մահացած է Մոսկուայի մէջ, 5 Յունուար, 1959ին։ Ճարտարապետին անունով փողոցներ կոչուած են Երեւանի եւ Մոսկուայի մէջ։ 1997ին, ծննդեան 100ամեակին առիթով, Երեւանի Օղակաձեւ զբօսայգիին մէջ յուշաքար զետեղուած է։ 2021ին իր անունը կրող մոսկովեան փողոցին վրայ տեղադրուած է Հալաբեանի յուշարձանը (քանդակագործ՝ Գէորգի Ֆրանգուլեան)։