2 Սեպտեմբեր, 1991ին, այդ ժամանակ տակաւին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ եւ Շահումեանի շրջան անունով ծանօթ՝ հայոց հինաւուրց Արցախ աշխարհի ժողովրդական պատգամաւորները, մարզային եւ շրջանային Խորհուրդներու միացեալ նիստ մը գումարելով, հռչակեցին Արցախի անկախութիւնն ու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հիմնադրութիւնը։
Արցախի հայութեան յանդուգն այդ քայլը վերջ կու տար Արցախի տասնամեակներու գերեվարման եւ սրբագրեց Ստալինի ձեռքով, 1921-1923 թուականներուն, հայ ժողովուրդին դէմ գործուած անարդարութիւնը՝ Արցախի «նուէրը» Ատրպէյճանին։ Ծայր աստիճան դժուար պայմաններու մէջ կը կատարուէր Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հռչակումը եւ մեր ժողովուրդը, Արցախի մէջ ու ամբողջ Հայաստանի տարածքին, կրցած է իրագործել ատրպէյճանեան լուծէն ազատագրուելու իր որոշումը։
Թէեւ Խորհրդային Միութիւնը տակաւին գոյութիւն ունէր, բայց 19 Օգոստոս 1991ին տեղի ունեցած էր պետական յեղաշրջման փորձը Միխայիլ Կորպաչեւի իշխանութեան դէմ։ Այդ փորձը ձախողութեան դատապարտուեցաւ` Պորիս Ելցինի ղեկավարութեան տակ համախմբուած ռուս ազատական հոսանքի հակահարուածին հետեւանքով։ Քանի մը ամիս ետք, Դեկտեմբեր 1991ին, տեղի պիտի ունենար Խորհրդային Միութեան պաշտօնական ու վերջնական լուծարումը։
30 Օգոստոս, 1991ին, Խորհրդային Ատրպէյճանի Գերագոյն Խորհուրդը որդեգրած էր «Խորհրդային Ատրպէյճանի ազգային անկախութեան վերականգնումի հռչակագիր»ը, որ «օրինական ճամբան» պիտի բանար Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի բռնագրաւումին եւ ատրպէյճանական լուծի ամբողջական պարտադրումին առջեւ։
Այդ յայտարարութեան պատասխանը եղած է Արցախի անկախութեան հռչակումը 2 Սեպտեմբերին, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հիմը դրաւ։ Օրին դժուար էր հաւատալ, որ անհաւասար ուժերով ազատութեան համար պայքարող Արցախի հայութիւնը ի վիճակի պիտի ըլլար իրագործելու իր անկախութիւնը ատրպէյճանական լուծէն։
Ատրպէյճան որոշած էր դուրս գալ Խորհրդային Միութենէն եւ վերականգնել 1918ին թաթարներու յօրինած Ատրպէյճանի Հանրապետութիւնը իբրեւ անկախ պետութիւն։ Այդ քայլը Արցախի հայութեան ձեռքերը ազատ կ՚արձակէր։ Արցախը երբեք մաս չէր կազմած 1918-1920ի անկախ Ատրպէյճանին։ 1991ին արդէն ժամանակն էր, որպէսզի խորհրդային օրէնքներով ու սահմանադրութեամբ առաջնորդուելով, բայց նաեւ ու մանաւա՛նդ միջազգային օրէնքի հիմնարար ուխտագիրներուն վրայ հիմնուելով, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզն ու Շահումեանի շրջանը միաւորուէին անկախ պետութիւն հռչակուած Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան մէջ։
1991-1994ի պատերազմով, Արցախի պաշտպանական բանակով կրցաւ ազերի բռնատիրութենէն ազատագրել հայապատկան Արցախի տարածքները, այլեւ իրաւական ու ժողովրդավարական հիմքով պետականութեան իր շէնքը բարձրացնել, թէեւ դրացի ատրպէյճանական բռնատիրութեան կողմէ շղթայազերծուած երկրորդ, 44օրեայ պատերազմը՝ Սեպտեմբեր-Նոյեմբեր 2020ին, եւ անոր հետեւանքները շատ սուղ արժեցին եւ դեռ կ՚արժեն ամբողջ հայութեան։ Կը մնայ չընկրկիլ թշնամիի խաղերուն առջեւ եւ արեան անհամար գետերով շահուածը հիմքը դարձնել պայծառ ապագայի։