Խորհրդային Ատրպէյճանի Աղդամ քաղաքը, որուն մերձակայքը աւելի քան 2000 տարի առաջ Մեծն Տիգրան կառուցած է Տիգրանակերտ քաղաքը, 1988 թուականին հակահայ գործունէութեան կեդրոն դարձած էր, իսկ արցախեան պատերազմի սկզբնաւորութենէն ետք՝ ռազմավարական յենակէտ։ Ատրպէյճանական զօրքերը այստեղէն մշտապէս կը ռմբակոծէին Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտն ու յարակից բնակավայրերը։
Օրհասական վիճակին լուծում մը տալու նպատակով, հայկական ինքնապաշտպանութեան ուժերու հրամանատարութիւնը որոշած է ազատագրել հայկական պատմական այդ հողամասը։
Նախապատրաստութիւնը սկսած է Յուլիս 4, 1993ին, երբ Ասկերանի պաշտպանութեան մարտիկները յարձակման անցած էին՝ Աղդամի մատոյցները հսկող Չուխուրմահլա, «Ուղտի մէջք», Խըդըրլու և այլ յենակէտեր չէզոքացնելու նպատակով։ Օրուան վերջաւորութեան, չորս գումարտակները ազատագրած են Չուխուրմահլա, Խըդըրլու, Ահմեդավար գիւղերը, «Ուղտի մէջք», «Հանգստեան տուն» դիրքերը եւ 579.1 բարձունքը։
11 Յուլիսին, Մարտունիի յենակէտի մարտիկները ատրպէյճանական կրակակէտերը լռեցնելու նպատակով Շելլի եւ Քիւրդալար բնակավայրերը թշնամիներէ մաքրած են։ Հայ մարտիկները յաջողութեամբ դէմ դրած են թշնամիի փորձին՝ կորսուած բարձունքները վերագրաւելու։ 16 Յուլիսին, ազերի հետեւակազօրքը յարձակած է «Ուղտի մէջք» բարձունքին ուղղութեամբ, ռմբակոծելով Շելլիի եւ Շահբուլախի հայկական պաշտպանական դիրքերը։ Ասկերանի գումարտակները Կըզըլ, Քենգեռլի, Թալըշլար, Մահսուդլու եւ Թարնայիւդ բնակավայրերու եւ 610 բարձունքի թշնամիի կրակակէտերը չէզոքացուցած է։ Հայկական զօրքերը, այս խնդիրը լուծելէ ետք, ձեռնարկած են Աղդամի մէջ տեղաւորուած աւելի մեծ ու Ստեփանակերտի ապահովութեան անմիջականօրէն սպառնացող ռազմակայանի չէզոքացման։
Առաջին հերթին, 21 Յուլիսին, Վ. Սաֆարեանի և Ռ. Յակոբջանեանի գումարտակներէն 30ական մարտիկներ, երկու կողմէ գրոհելով, մտած են Կասումլու, Կարադաղլու եւ Փոլադլու գիւղերը, իսկ կեդրոնական պաշտպանութեան խումբի մարտիկները ոչնչացուցած են Սայբալուի եւ յարակից կրակակէտերը։ Յաջորդ օրը, Ասկերանի մարտիկները, երեք խումբի բաժնուած, Աղդամի «Յաղթանակի յուշարձան»ը հասած են։
23 Յուլիսին տեղի ունեցած են արիւնահեղ մարտեր Աղդամի տարբեր հատուածներու մէջ։ Նահանջի ճանապարհին, հակառակորդը գործարաններ եւ բնակելի շէնքեր պայթեցուցած է։ Ասկերանի երեք գումարտակները յարձակած են տարբեր ուղղութիւններով, եւ Կեդրոնական ու Մարտունիի պաշտպանական շրջաններու ազատամարտիկները քաղաք մտած են հարաւ-արեւելեան կողմէն։ Հայ ազատամարտիկները յաղթահարած են թշնամիի դիմադրութիւնը։ Տարբեր գործողութիւններէ ետք, օրուան վերջաւորութեան Աղդամ քաղաքը եւ շրջակայքը Արցախի բանակի հսկողութեան տակ անցած է։ Այս ռազմական գործողութեան հետեւանքով Ստեփանակերտի, Ասկերանի եւ շրջակայ գիւղերու վրայ ռմբակոծումներու վտանգը անհետացած է։
Աղդամի գրաւումէն ետք, Ատրպէյճանի կառավարութիւնը հրադադարի դիմում ներկայացուցած է Արցախի իշխանութիւններուն, որուն հետեւանքով առժամեայ դադար մը կնքուած է Յուլիս 25-28ին։ Յուլիս 28ին, Արցախի եւ Ատրպէյճանի ներկայացուցիչները պայմանաւորուած են եօթը օրով երկարաձգել հրադադարը, բայց յաջորդ օրը Ատրպէյճանի մերժած է իր պարտականութիւնները կատարել եւ պատերազմը շարունակուած է մինչեւ Մայիս 1994ի հրադադարը, որ ի զօրու է մինչեւ օրս՝ հակառակ ատրպէյճանական պարբերական խախտումներուն։
Այս սիւնակին նախորդ գրութիւնները կրնաք գտնել Առաջնորդարանիս կայքէջին մէջ (www.armenianprelacy.org).
