ՊՂՏՈՐ ՋՈՒՐԵՐՈՒ ՄԷՋ ՁԿՆՈՐՍՆԵՐՈՒ ԴԷՄ
Ազերի արշաւանքն ու ոտնձգութիւնը միայն հայկական հողերու վրայ չ՚ընթանար, այլ նաեւ հայոց պատմութեան վրայ կը տարածուի։ Պատմական անցեալ չունեցող ու 1918ին ստեղծուած երկրի մը ինքնութեան տագնապը լուծելու միակ ձեւը համարուած է պատմական անցեալ մը յերիւրել, պնդելով որ ազերիները Աղուանքի ու աղուաններու ժառանգորդներն են։
Յոյն ու լատին հեղինակներու կողմէ «Ալպանիա» անունով ծանօթ Աղուանքը, ի հարկէ կապ չունի մերօրեայ եւրոպական երկրին հետ, որ այդ նոյն հեղինակներուն կողմէ ծանօթ էր «Իլիրիա» անունով։ Ալպաներէնը հնդեւրոպական լեզու մըն է, մինչ Աղուանքի մէջ խօսուած զանազան բարբառները կը պատկանէին կովկասեան լեզուներու ընտանիքին։
Աղուանքը կը գտնուէր Կուր գետի եւ Կովկասեան լեռներուն միջեւ եւ արեւմուտքէն սահմանակից էր Մեծ Հայքին։ Չորրորդ դարու վերջերուն քրիստոնէական պետութիւն մը դարձած է, իսկ հինգերորդ դարուն Մեսրոպ Մաշտոց աղուանական այբուբեն մը ստեղծած է։ Եօթներորդ դարու արաբական նուաճումէն ետք, աղուանները աստիճանաբար իսլամացան, իսկ 7րդ-11րդ դարերու միջեւ, անոնց փոխազդեցութիւնը քրիստոնեայ հայերու եւ իսլամ արաբներու եւ պարսիկներու, ինչպէս եւ աւելի ուշ՝ թրքական ցեղերու հետ, պատճառ դարձած է, որ անոնք ձուլուին հայերու եւ իսլամներու մէջ, ու պատմութենէն անհետանան՝ իրենց լեզուներուն զուգահեռ։
Ըստ Մովսէս Խորենացիի հաղորդած հայկական աւանդութեան, Աղուանք անունը կու գայ Հայկի սերունդներէն Սիսակի աղու մականունէն (աղու «քաղցր»), որ տուած է իր մեղմ ու բարեհամբոյր նկարագրին պատճառով։ Աղու բառը կու գայ բոլորիս ծանօթ աղ բառէն, որ իր կարգին հնդեւրոպական ծագում ունեցող բառ մըն է (*sald, որ ժամանակին սկզնական s գիրը կորսնցուցած է), հինաւուրց ու մասնիկի յաւելումով։ Այն իրողութիւնը, որ քաղցրը (աղու) կու գայ աղիէն (աղ) պէտք չէ զարմանալի թուի։ Արդարեւ, ուրիշ հնդեւրոպական լեզուներ եւս ունին այդպիսի բառեր որոնք «քաղցր» կը նշանակեն, ինչպէս լիթուաներէնը (saldus) եւ լաթուիերէնը (salds)։ Ի դէպ, աղու բառէն կու գայ դարձեալ բոլորիս ծանօթ աղուոր բառը։
1990ին հրատարակուած գիտական ուսումնասիրութեան մը մէջ, լեզուաբան Մելադա Աղաբէկեան (Գիտութիւններու Ակադեմիայի լեզուի հիմնարկի գիտաշխատող) ցոյց տուաւ, որ Աղուանք բառը յունա-լատինական Ալպանիայէն ծագում չէ առած, հակառակ անոնց հնչիւնական նմանութեան։ Ի դէպ, Մուշի Աղուանք եւ Ակնի Աղուանիս գիւղերը, ի շարս այլ տեղանուններու, Ալպանիայի հետ որեւէ կապ չունին։
Հետեւաբար, հաւանական է, որ աղու ածականը գործածուած ըլլայ Ուտիքի եւ Արցախի հայկական պատմական նահանգներուն, ինչպէս եւ Արեւմտեան Հայաստանի, Սիւնիքի եւ այլ վայրերու, անոնց փափուկ կլիմային, մեղմ բնութեան եւ բարեբեր հողին համար, ու այդպէս է, որ հիմք դարձած է Աղուանք տեղանունին համար, ուր աղու արմատ է, իսկ ան եւ ք՝ աշխարհագրական մասնիկներ (վերջինը ըլլալով Հայք, Ուտիք, Տայք եւ այլ տեղանուններու վայր ցոյց տուող մասնիկը)։ Կուր գետի (Մեծ Հայքի արեւելեան սահման) աջ ափի հայկական շրջանի անունը՝ Աղուանք, տարածուած է ձախ ափի շրջանին, հիմք դառնալով յունա-լատինական Ալպանիա անունին։
Ազերի «պատմագրութեան» հետեւող անձերը գիտեն, որ երբ պէտք է փաստել բան մը, որ գոյութիւն չունի, լաւագոյնն է սկսիլ եզրակացութենէն ու յետոյ գտնել «ապացոյցներ»։ Եթէ եզրակացութիւնը այն է, որ Արցախը ատրպէյճանական է, ուրեմն կը դիմէք փաստերու «շինարարութեան»։ Աղուանքի պատմութիւնը բաւական բարդ է՝ բաւարար պատմական փաստաթուղթերու բացակայութեան պատճառով, պղտոր ջուրերու մէջ ձկնորսներու առատ տեղ բանալով։ Անհրաժեշտ է արթուն ըլլալ՝ «ձկնորսներ»ու ապիկարութիւնը եւ ճշմարտութեան կապ չունեցող ընթացքը երեւան հանելու համար։