Գողգոթա Հայ Հոգեւորականութեան, Թէոդիկ (լաթակազմ)

Ինչպէս գիրքին խորագիրը կը ճշդէ, «Ամէնուն տարեցոյցը» հատորներու շարքին նշանաւոր հրատարակիչ Թէոդիկի այս աշխատութիւնը նկարագրութիւնն է այն ահաւոր տառապանքին, որուն ենթարկուեցաւ Արեւմտահայաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան այլ շրջաններու հայ հոգեւորականութիւնը՝ Մեծ Եղեռնի ընթացքին։ Եւ աշխատութեան ձեռագիրը, հեղինակին ու նկարագրուած աքսորներուն նման, թափառական կեանք մը ունեցած է։

1919ին, Պոլսոյ հայոց պատրիարք Զաւէն Արքեպիսկոպոս Եղեռնէն վերապրող Թէոդիկին յանձնարարած է կազմել ցանկը Մեծ Եղեռնի օրերուն աքսորուած բոլոր հայ հոգեւորականներուն անխտիր։ Այդ ցանկը՝ կենսագրականներով հանդերձ, հրատարակութեան պատրաստ էր 1921ին, սակայն քաղաքական աննպաստ պայմանները միայն թոյլ տուած են առաջին պրակին հրատարակութիւնը։ Թէոդիկի մահէն ետք Երուսաղէմ հասած ձեռագրի առաջին գիրքի առաջին մասը երկու տետրակներով լոյս տեսած է Անթիլիաս, 1965-1966ին։ Սակայն, գիրքով առաջին հրատարակութիւնը տեղի ունեցած է Նիւ Եորք, 1985ին։

Այստեղ պէտք է նշել, որ Թէոդիկ, դժբախտաբար, ինչ-ինչ պատճառներով, կիսատ ձգած է աշխատութիւնը, քանի որ կը պակսին Ատանայի, ամբողջ Կիլիկիոյ, Հալէպի եւ Սուրիոյ այլ շրջաններու, Յորդանանի, Լիբանանի, մանաւանդ Տէր-Զորի, ինչպէս եւ Իրաքի վերաբերող տուեալները։ Սակայն, իր ներկայ վիճակով, այս աշխատութիւնը, ինչպէս գրած է անոր խմբագիրը՝ Արայ Գալայճեան, «հայ հոգեւորականութեան մարտիրոսագրութիւնն է եւ անոր փառապսակը»։