ՊԱՔՈՒԻ ՋԱՐԴԱՐԱՐ ԽԱՆ ԽՈՅՍԿԻԻ ԱՀԱԲԵԿՈՒՄԸ (19 Յունիս, 1920)

1918ի Մայիսեան հերոսամարտերուն պարտութեան մատնուելէ ետք, թրքական զօրքերու երկրորդ զօ­րա­խում­բը ­Ջա­ջուռ-­­Հա­մամ­լու-­­Ղա­րա­քի­լի­սա-­­Դի­լի­ջան-­­Ղա­զախ-Ե­լի­զա­ւետ­պոլ (Գանձակ) գի­ծով ար­շա­ւած էր դէ­պի ­Պա­քու:

Թրքական համագործակցութիւնը նորանկախ Ատրպէյճանի հանրապետութեան կառավարութեան (վարչապետ՝ Մ. Ֆաթալի Խան Խոյսկի) հետ աւելի ակնառու դարձաւ, երբ  27 Մայիս, 1918ին ­Կովկասեան թրքա­կան բա­նա­կի գլխա­ւոր հրա­մա­նա­տար՝ զօ­րա­վար ­Նու­րի փա­շան, որ նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան պատասխանատուներէն Էնվէր փաշայի եղբայրն էր, ­Մու­սու­լէն կը ժամանէր Գանձակ, որ Ատրպէյճանի պետութեան ժամանակաւոր մայրաքաղաքն էր։

Ատր­պէյ­ճա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան ու ­Մու­սա­ւաթ կու­սակ­ցու­թեան գործիչ­նե­րու գաղտ­նի խորհր­դակ­ցու­թեան ժա­մա­նակ, մշա­կո­ւած է ­Նու­խիի, Ա­րէ­շի, ­Շամա­խի եւ ­Պա­քո­ւի գաւառ­նե­րու հա­յու­թեան կո­տո­րած­նե­րու ծրա­գի­րը: Կո­տո­րած­նե­րէն ա­ռաջ, ­Նու­խիի, ­Շա­մա­խի եւ ­Պաքուի քաղաքապետ­նե­րուն ուղ­ղո­ւած Ատր­պէյ­ճա­նի հանրապետութեան Ներ­քին Գործոց նա­խա­րար ­Բէհ­բութ ­Խան ­­Ջի­ւան­շի­րի գաղտ­նի հրա­մա­նը կը հրա­հան­գէր.  «Անհ­րա­ժեշտ է ոչն­չաց­նել հա­յե­րը, ա­նոնց դիակ­նե­րու վրայէն անց­նե­լով մեր նպատակներուն հաս­նե­լու հա­մար: ­Մի՛ խնա­յէք ոչ ո­քի եւ հաւա­տար­մօ­րէն կա­տա­րե­ցէք ձեզի տրո­ւած հրա­հանգ­նե­րը»։

Այդ ժամանակ Պաքուն կը գտնուէր Ստեփան Շահումեանի գլխաւորած բոլշեւիկներուն եւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադիրներէն Ռոստոմի ղեկավարած հայկական ուժերուն իշխանութեան տակ։ Հակառակ հայերու հերոսական ինքնապաշտպանութեան, Սեպտեմբեր 1918ին, թրքական ուժերու աջակցութեամբ, Խան Խոյսկի մտած էր Պաքու եւ իրականացուցած՝ 15 հազար հայերու ջարդը: Պաքու դարձած էր Ատրպէյճանի նոր մայրաքաղաքը։ Խան Խոյսկի վարչապետի պաշտօնը վարած է մինչեւ հրաժարականը Մարտ 1919ին, երբ Ատրպէյճանի վարչապետ ընտրուած է Նասիբ Բէկ Ուսուբբեկով, իսկ Խան Խոյսկի դարձած է Արտաքին Գործոց նախարար։

Ատրպէյճանի անկախութիւնը տեւած է երկու տարիէն պակաս։ Ապրիլ 1920ի վերջերուն, Կարմիր Բանակի մուտքով, երկիրը դարձած է խորհրդային հանրապետութիւն։ Երկրի ղեկավարները ապաստանած են տարբեր քաղաքներ, որոնց շարքին՝ Թիֆլիս եւ Պոլիս։

Հոկտեմբեր 1919ին, Թիֆլիսի Երեւանեան (այսօր՝ Թաւիսուփլեբա կամ Ազատութեան) հրապարակին մէջ, Հ. Յ. Դաշնակցութեան վրիժառուներէն 19ամեայ Արամ Երկանեանը (1900-1934, նկարին մէջ) սպաննած է Պաքուի ջարդերու պատասխանատուներէն Ատրպէյճանի ռազմական նախարար Ղասիմբէկովը, եւ ապա՝ գնդապետ Սարաֆովը։

1919ի աշնան Երեւանի մէջ կայացած Հ. Յ. Դաշնակցութեան 9րդ Ընդհանուր Ժողովը որոշած է պատժել Մեծ Եղեռնը իրականացնող ոճրագործները եւ Պաքուի հայերու ջարդարարները։

Պաքուի ջարդի գլխաւոր պատասխանատուն՝ Ատրպէյճանի առաջին վարչապետ Ֆաթալի Խան Խոյսկի, երեք անգամ մահափորձերէ ազատած էր։ 19 Յունիս, 1920ին, Թիֆլիսի կեդրոնական Գոլովինսկի  փողոցին (այսօր՝ Ռուսթաւելի պողոտայ) վրայ անշուք արտաքինով բարապանին վրայ ոչ ոք ուշադրութիւն չէր դարձներ։ Ծուլութեամբ յօրանջող բարապանը յանկարծ կերպարանափոխուած է, երբ երեւցած է Խան Խոյսկին իր թիկնապահներով։ Արամ Երկանեանի կրակոցով, Խան Խոյսկի անշունչ փռուած է գետին։ Երկու կրակոց եւս բաւարար եղած են, որ թիկնապահները սպաննուին։ Թէեւ Երկանեան վիրաւորուած է, սակայն կարողացած է խուսափիլ հետապնդումէն ու մեկնիլ Պոլիս, ուր 1915ի հայանուն մատնիչները պիտի ահաբեկէր, իսկ աւելի ուշ՝ Պերլինի մէջ, Արշաւիր Շիրակեանի հետ, իրականացնէր Հայոց Ցեղասպանութեան պատասխանատուներ Պէհաէտտին Շաքիրի եւ Ճեմալ Ազմիի ահաբեկումը։