Ի՞նչ Պատահեցաւ Այս Շաբաթ Հայոց Պատմութեան Մէջ

ՅԱԿՈԲ ՄԵԼՔՈՒՄԵԱՆ (մահ՝ 3 Յուլիս, 1962)

«Նեմեսիս» գործողութեան ծիրէն դուրս, բայց միեւնոյն առաջադրանքով, հայազգի խորհրդային զինուորական Յակոբ Մելքումեան (Մելքումով) 1922 թուականի ամրան սպաննած է Հայոց Ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուներէն Էնվէր փաշան։

Մելքումեան ծնած է Վարանդայի (Արցախ) Խերխան գիւղը, որմնադիրի ընտանիքի մէջ, 24 Դեկտեմբեր, 1885ին։ 1890ին, հօր մահէն ետք, մօր հետ փոխադրուած է Աշխապատ (Թիւրքմէնիստան)՝ հօրեղբօր քով, ուր սորված է թիւրքմեներէն եւ ձիավարժութիւն։ 1906ին, աւարտած է Աշխապատի գիմնազիոնի 6րդ դասարանը եւ բանակ զօրակոչուած յաջորդ տարին։ 1910 թուականին, Մելքումեան աւարտած է Նիկոլաեւի հեծելազօրային ուսումնարանը (Փեթերպուրկ)։

Ա. Աշխարհամարտին կռուած է իբրեւ գնդացրային անձնակազմի հրամանատար։ 1917ի Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք, բոլշեւիկներու կողմը անցած է եւ մասնակցած՝ քաղաքացիական պատերազմին։ 1918ի ամառը դարձած է 1ին մոսկովեան հեծելազօրային գունդի հրամանատար, իսկ 1919 թուականի վերջերէն՝ «Թուրքեստանեան» 1ին զօրաբաժնի առաջին զօրախումբի հրամանատար։ 1920-1923 թուականներուն մասնակցած է բազմաչներու (մահմետական ծայրայեղականներ) ապստամբութեան ճնշման։ Հեծելազօրային զօրախումբը զանազան քաղաքներ գրաւած է Մելքումեանի ղեկավարութեամբ, որուն համար արժանացած է Կարմիր Դրօշի շքանշանի։

Մելքումեան պատմած է հետեւեալը բազմաչներու ապստամբութեան մասին, որուն ընթացքին սպաննած է անոր պարագլուխ Էնվէրը, որ Կեդրոնական Ասիա փախած էր, 1922ի ամրան.

«Նրա դրօշի տակ 17.000 ընտիր հեծեալներ էին, իսկ ես ունէի 1500 հեծեալ և 800 հետեւակային: Հակառակորդի քանակական գերազանցութեան գործօնը չէզոքացնելու համար վճռեցի անակնկալ յարձակուել լուսաբացին: Մշուշի քօղով ծածկուած՝ մենք աննկատ ընդհուպ մօտեցանք հակառակորդին: Երբ սարերի գագաթին փայլատակեց արեւը, եւ մշուշը ցրուեց, հեռադիտակով Կոֆրուն ղշլաղի ծայրին երեւաց նրա վրանը` մեծ, կանաչ, ոսկեզօծ կիսալուսնով դրօշը վրան: Ես ուրախացայ. դա նշանակում էր, որ Էնվէրը ջոկատի հետ է: Սարիղամիշում ես նրան կորցրել էի, այստեղ չպիտի ճողոպրէր: Հենց այդ ժամանակ շտաբից ծրար հասցրին: Ճակատի հրամանատարը գրում էր. “Մոսկուան` ի դէմս Լենինի եւ Տրոցկու, պնդում է Էնվէրին կենդանի բռնել: Պատասխանատուութիւնը դնում ենք հրամանատար Մելքումովի վրայ”: Ծրարը վերադարձրի եւ զգուշացրի. “Դուք ինձ չէք գտել”: Տեղնուտեղը կանչեցի հետախուզութեան հրամանատար Սարուխանովին (Մելքումեանի ղեկավարած մարտական ջոկատին մէջ հազարաւոր օտարալեզու կամաւորներ կռուած են, ներառեալ՝ արեւմտահայ գաղթականներ) եւ հայերէն ասացի. “Էնվէրն ինձ պէտք է միայն մեռած”: Իմ հրամանով հրետանին կրակ բացեց: Կոտորածը դաժան էր: Թշնամին չդիմացաւ: Էնվէրն առանց խալաթի եւ ոտաբոբիկ փախաւ լեռները։ “Չես փախչի, արիւնարբու, քո խղճին իմ ժողովրդի արիւնն է”,- երդուեցի ես: 25 վերստ մենք նրան հետապնդում էինք, հասանք Չեգէն ղշլաղի փողոցները: Մենք սպանեցինք ոչ թէ իսլամի բանակների գլխավոր հրամանատարին, այլ պարզապէս դահիճ Էնվէրին: Նրա անձնական կնիքը “Իսլամի բոլոր զօրքերի գերագոյն գլխաւոր հրամանատար, խալիֆի փեսայ եւ Մուհամէդի տեղապահ”, այսպէս էր ստորագրում Էնվէրը, վերցրի ես, իսկ անձնական Ղուրանը եւ ոսկեզօծ խալաթը յանձնեցի իշխանութիւններին: Հատուցումս անխուսափելի էը»:

Մելքումեան Կարմիր Դրօշի երկրորդ շքանշան ստացած է Էնվէրի եւ անոր գլխաւորած հրոսակախումբի ոչնչացման համար։ 1924 թուականին նշանակուած է «Թուրքեստանեան» հեծելազօրային զօրախումբի 8րդ բաժնի հրամանատար։ 1924-1931ին անոր ղեկավարած ստորաբաժանումը ոչնչացուցած է Տաճիկիստանի եւ Թիւրքմէնիստանի բասմաչներու մնացորդները։ 1935ին ստացած է զօրաբաժնի հրամանատարի կոչումը։ 1934-1937 թուականներուն վարած է Միջին Ասիոյ ռազմական շրջանի ղեկավարի օգնականի պաշտօնը։

Յունիս 1937ին, Մելքումեան ձերբակալուած է եւ Ապրիլ 1940ին՝ մահուան դատապարտուած, «ռազմա-ֆաշիստական դաւադրութեան» մասնակցելու մեղադրանքով։ Ամբաստանեալի բողոքարկումէն ետք, Խորհրդային Միութեան Գերագոյն Դատարանի զինուորական բաժնի որոշումով, պատիժը 15 տարուան բանտարկութեան եւ 5 տարուան քաղաքացիական իրաւունքներու զրկման փոխուած է։ Սակայն, Ստալինի մահէն ետք, Մելքումեան ազատ արձակուած է 1954ին եւ յաջորդ տարին՝ արդարացուած։ 1960ին հրատարակած է «Թուրքեստանցիներ» ռազմական յուշագրութիւնը՝ ռուսերէն։ Յակոբ Մելքումեան ստացած է խորհրդային բանակի պահեստի զօրավար-տեղակալի աստիճանը։ Մահացած է 3 Յունիս, 1962ին, Մոսկուայի մէջ։ Թաղուած է քաղաքի Նովոտեւիչի գերեզմանատունը, ուր կանգնած է իր յուշարձանը։ Յուշարձան մըն ալ բարձրացած է ծննդավայրին՝ Արցախի Խերխան գիւղին մէջ։