ՈՒՐԱԿԱՆՆԵՐՈՒ ԵՒ ԹԱԹԱՌՆԵՐՈՒ ՄԱՍԻՆ

Անցեալ շաբաթ, շրջանս վտանգող «Հենրի» hurricaneը բարեբախտաբար իր ուժգնութիւնը կորսնցուց վերջին վայրկեանին եւ մեծ կորուստներ խնայուեցան ԱՄՆի հիւսիս-արեւելեան տարածին։ Միւս կողմէ, օդերեւութաբանները, որոնք միշտ զգուշաւոր են, բայց կը նախընտրեն հնարաւոր վտանգները մատնանշել, ազդարարած էին, որ tornadoներու կարելիութիւնը կար։

Արդ, ի՞նչ է hurricane եւ tornado բառերուն հայերէնը։

Բնական ու մարդկային ամէն տեսակի աղէտներ աւերած են Հայաստանը իր պատմութեան ընթացքին, բացի hurricaneներէն։ Հետեւաբար, գրաբարը անոր համապատասխան բառ ունեցած չէ։ Ան միայն կը գտնուի աշխարհաբարի մէջ։ Բառին արմատը Գարիպեան կղզիներու թայինո լեզուէն կու գայ։ Hurakán բառը կ՚անուանուէր փոթորիկի աստուածութիւնը, կամ գոնէ այդպէս կարծած են սպանացիները, որոնք փոխ առած են սպաներէն huracán բառը։ 17րդ դարուն Ուիլիըմ Շէյքսփիր արդէն բառը գործածած է hurricano ձեւով։

Մեր լեզուն համապատասխան բառ մը ստեղծած չէ, այլ պարզապէս փոխ առած է ֆրանսերէն ouraganը, որ սպաներէն բառէն եկած է, եւ տառադարձած՝ ուրական ձեւով։ Բառը մինչեւ օրս կը գործածուի հայերէնի մէջ թէ՛ ուղղակի եւ թէ՛ փոխաբերական (օր.՝ «Արշաւող ցեղախումբերու ուրականը անցաւ Հայաստանէն») ձեւերով։

Տարբեր է tornadoի պարագան։ Հոս ունինք թաթառ բառը, զոր պէտք չէ շփոթել թաթար բառին հետ, որ թրքական ցեղերու անուանումն է, եւ Կովկասի ազերիներու անուանումը եղած է 1918էն առաջ։ Թաթառ բառը կը նշանակէ «պտուտակահողմ», որ tornadoի ճիշդ հասկացողութիւնն է։

Սակայն, թաթառի ծագումն է, որ բաւական յատկանշական է։ Արդարեւ, Հրաչեայ Աճառեան արձանագրած է 12րդ դարու մատենագիր Սարգիս Վարդապետի վկայութիւնը, որ Յակոբոսի թուղթի իր մեկնութեան մէջ յիշած է թաթուռ բառը (աշխարհաբարի վերածումով՝ «Ահա փոքրիկ ամպ մը ծովուն վրայ, որ ծովէն ջուր կը հանէ թաթռով»)։ Այս գործը տպուած է 18րդ դարուն երկու անգամ. երկրորդ տպագրութիւնը թաթռովի տեղ գրած է թաթառով։ Թաթուռ բառը, Աճառեանի ստուգաբանութեամբ, կը նշանակէ «փոքրիկ թաթ»։

Մխիթար Սեբաստացիի կազմած «Հայկազեան լեզուի բառարան»ը, որուն առաջին հատորը լոյս տեսած է 1749ին, այդ տպագրութեան յիշած թաթառ բառը մեկնաբանած է, դարձեալ աշխարհաբար վերածումով, իբրեւ «կնճիթ ամպերու, որ իբրեւ բազուկ երկինքէն երկարած՝ ծովէ կամ գետէ ջուր կ՚առնէ իբրեւ թաթով»։ Անոր յաջորդած «Նոր Հայկազեան լեզուի բառարան»ը (Ա. հատոր, 1836) ընդունած է այդ մեկնաբանութիւնը, եւ ահա թէ ինչպէ՛ս թաթառ բառը, որուն իմաստը յստակ չէ գրաբարի մէջ, այսուհանդերձ որդեգրուած է աշխարհաբարի կողմէ tornado իմաստով եւ մինչեւ այսօր կը մնայ գործածական։