ԱՐՈՒԵՍՏ ԵՒ ԱՐՀԵՍՏ

Արուեստը միայն նկար մը կամ արձան չէ, այլ՝ ընդհանուր առմամբ, բան մը ընելու ճարտարութիւնն ու հմտութիւնը։

Արուեստ բառի ստուգաբանութիւնը անծանօթ է, թէեւ լատիներէն artem բառի ծագումը (ֆրանսերէն ու անգլերէն art բառերու արմատը) հնդեւրոպական է։ Սակայն, ինչպէս art բառը, նաեւ արուեստը գրաբարի մէջ «ճարտարութիւն» կը նշանակէր եւ հոմանիշ ունէր արհեստ բառը։

Աշխարհաբարի մէջ է, որ արուեստ գեղեցիկը ստեղծելու ձիրքի իմաստը առած է, իսկ արհեստ կապուած է զբաղմունքի ու ձեռային աշխատանքի գաղափարին հետ։ Բազմաթիւ բարդ բառեր ստեղծուած են արուեստի գործածութեամբ, ինչպէս գեղարուեստ ու ճարտարարուեստ, մինչ արհեստի կապը զբաղմունքի հետ շեշտուած է՝ արհեստանոց եւ արհեստաւոր բառերու միջոցով։

Գաղափար մը կայ, սակայն, ուր արուեստ ու արհեստ բառերը իրենց հոմանշային իմաստը պահած են՝ գրաբար ազդեցութեամբ։ Նկատի ունինք բնականի հակառակը, շինծուն, զոր հայերէն կ՚արտայայտենք արուեստական եւ արհեստական բառերով։

Արդ, գիտենք, որ արուեստի մը հետեւորդը (երգիչ, դերասան, եւ այլն) արուեստագէտ մըն է, եւ արուեստ ուսումնասիրողը՝ արուեստաբան, թէեւ անշուշտ գէտ ու բան արմատները նաեւ հոմանիշ գործածութիւն ունին։

Վերջերս, մէկը կը հարցնէր. «Հապա՞ technology բառը»։ Պարզուեցաւ, որ Մեսրոպ Գույումճեանի երկլեզու՝ անգլերէն-հայերէն ծաւալուն բառարանը (1981), անգլերէն բառը թարգմանած է արուեստագիտութիւն ձեւով, իսկ technological բառը՝ արուեստագիտական ածականով։ Երբ գիտենք, որ արուեստ կը նշանակէ art, ասիկա քիչ մը շփոթեցուցիչ է։

Փաստը այն է, որ յունարէն tekne արմատը «արուեստ» կը նշանակէ («ձիրք», «ճարտարութիւն» իմաստով), իսկ այդ արմատին բառացի թարգմանութիւնը արուեստ է։ Սակայն, անոր գործածութիւնը technologyի պէս բառերու պարագային միայն շփոթ կը յառաջացնէ։

Արեւելահայերէն շատ դիւրութեամբ կը «լուծէ» այսպիսի հարցերը. օտար բառը կը տառադարձէ, որպէս «հայերէն» կ՚ընկալէ եւ հարցը կը փակէ։ Այսպէս է, որ արեւելահայերէն բառարաններն ու մամուլը ողողուած են օտարաբանութիւններով։ Անգլերէն technology բառին համարժէքը կը մնայ տեխնոլոգիա բառը, որ պարզապէս ռուսերէն նոյն բառին ընդօրինակութիւնն է։ Չէ՞ որ զանազան լեզուներու մէջ նոյն բառն է։

Այդ պատճառաբանութիւնը արեւմտահայերէնի պարագային ի զօրու չէ։ Ընդհանրապէս, արեւմտահայերէնը ջանք կը թափէ համապատասխան հայերէն բառ մը գտնելու կամ հնարելու։ Այսպէս է, որ լեզուն ճոխացած է ժամանակի ընթացքին։ Այս պարագային, 1980ական թուականներէն սփիւռքահայ մամուլին մէջ գործածուած է արհեստագիտութիւն բառը, ուր արհեստ կը նշանակէ, հին իմաստով, «ճարտարութիւն» (բայց նաեւ կը յիշեցնէ, որ արհեստագիտութիւնը արհեստի գիտութիւնն է՝ բառացիօրէն)։

Սակայն, արհեստագիտութիւն բառը՝ technology իմաստով, բառարաններու, յատկապէս՝ երկլեզու բառարաններու մէջ, չկայ։ Բառարանագիրները յաճախ մամուլին չեն հետեւիր…։