ՌԱՖԱՅԷԼ ՏԷ ՆՈԿԱԼԷՍ ՄԵՆՏԷՍ (ծնունդ՝ 14 Հոկտեմբեր, 1877)
Ռաֆայէլ տէ Նոկալէս Մենտէս վենեզուելացի վարձկան զինուորական մը եւ արծակախնդիր մը եղած է, ու նաեւ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան վկայ։
Ծնած է Սան Քրիստոպալ (Վենեզուելա), 14 Հոկտեմբեր, 1877-ին։ Ուսումը ստացած է Գերմանիոյ, Պելճիքայի եւ Սպանիոյ համալսարաններու մէջ, եւ սորված է քանի մը լեզուներ։ Զինուորական դարձած է եւ սկսած է ճամբորդել հոն ուր պատերազմի լուրեր կային։ Այսպէս, սպանական կողմի զինուոր եղած է 1898-ի Սպանիոյ եւ Միացեալ Նահանգներու պատերազմին։
1902-ին, մասնակցած է Վենեզուելայի մենատէր Սիփրիանօ Գասթրոն տապալելու ձախող փորձի մը, իսկ 1904-ին՝ ռուս-ճափոնական պատերազմին։ Աւելի ուշ, Ալասքայի մէջ ոսկիի որոնումին մասնակցած է, իսկ Արիզոնայի մէջ կովարած եղած։ 1908-ին վերադարձած է Վենեզուելա, երբ Խուան Վիսենթէ Կոմէզի բռնաշրջումը վերջ տուած է Գասթրոյի կառավարութեան։ Սակայն, շուտով Կոմէզի հետ գժտուած է եւ դիմած՝ տարագրութեան։
Ա. Աշխարհամարտին, փորձած է զանազան եւրոպական բանակներու անդամակցիլ, բայց ի վերջոյ զինուորագրուած է օսմանեան բանակին մէջ։ Կովկասի ռազմաճակատ ղրկուելով, օսմանեան ուժերուն հետ մասնակցած է Վանի պաշարումին։ 1924-ին լոյս ընծայած է իր սպաներէն յուշերը՝ «Չորս տարի Մահիկին տակ», որոնք թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու, ուր, հայերու հանդէպ իր հակակրանքին զուգահեռ, դատապարտած է Իթթիհատի կառավարութիւնը եւ անոր ցեղասպան քաղաքականութիւնը, բազմաթիւ ականատեսի վկայութիւններով։ Ան շեշտակի կերպով ամբաստանած է Թալէաթն ու Էնվերը իբրեւ հիմնական պատասխանատուները։ Որպէս սկզբունքի տէր զինուորական, ան խիզախօրէն դատապարտած է անմարդկայնութեան դրսեւորումները։ Պատահական չէ, որ յուշերուն թրքերէն առաջին թարգմանութիւնը՝ 1931-ին, կրճատած ըլլայ հայանպաստ բոլոր ակնարկութիւնները։
Կովկասի ռազմաճակատէն իր դիմումով փոխադրուած է Սուրիոյ եւ Պաղեստինի ռազմաճակատը, ուր շարունակած է կռուիլ օսմանեան բանակին մէջ մինչեւ պատերազմին աւարտը։ Շքանշանի արժանացած է Գերմանիոյ կայսեր Վիլհելմ Բ.ի կողմէ։
Պատերազմէն ետք, Նոկալէս ապրած է Լոնտոնի եւ Նիւ Եորքի մէջ։ Գործակցած է Նիքարակուացի յեղափոխական Աուկուստօ Սանտինոյի հետ եւ հրատարակած է յուշագրական քանի մը հատորներ։
Մօտ երեք տասնամեակ իր երկրէն դուրս ապրելէ ետք, 1936-ին Նոկալէս վերադարձած է Վենեզուելա՝ մենատէր Կոմէզի մահէն ետք, եւ իբրեւ լիազօր ուղարկուած է Փանամա, այդ երկրի բանակը ուսումնասիրելու համար։ Մահացած է Փանամայի մէջ, 10 Յուլիս, 1937-ին։